1657: Die Vryburgers – die “Boere”

Historiese Agtergrond en Stigting

Die stigting van die vryburgers aan die Kaap die Goeie Hoop in 1657 was 'n belangrike mylpaal in die vroeë geskiedenis van die Nederlandse nedersetting in suidelike Afrika. Hierdie inisiatief van die Verenigde Oost-Indische Compagnie (VOC) was gerig op die oorkoming van die tekortkominge van maatskappy-beheerde landbou en die skep van 'n meer volhoubare stelsel om skepe op pad na die Oos-Indiese eilande te voorsien. Die Kaappos, wat in 1652 onder bevelvoerder Jan van Riebeeck gestig is, het aanvanklik staatgemaak op VOC-dienaars vir boerdery en veeversorging. Dié pogings was egter ondoeltreffend weens hoë koste, 'n gebrek aan arbeiders en wisselvallige oesopbrings. Teen 1655 het die VOC-direkteure in Nederland reeds begin nadink oor die vrystelling van dienaars om grond op eie houtjie te bewerk – geïnspireer deur voorbeelde uit nedersettings in Indië, waar vrymans bygedra het tot die plaaslike ekonomie sonder om die maatskappy se beheer te ondermyn.

Die formele stigting van die vryburgers het op 21 Februarie 1657 plaasgevind, toe nege voormalige VOC-dienaars vrygestel is en vrugbare grond langs die Liesbeekrivier toegeken gekry het. Dié rivier ontspring op die oostelike hange van Tafelberg en vloei noordwaarts na Tafelbaai, waar dit saam met die Sout rivier uitmond. Die Liesbeek – ook soms Liesbeeck gespel en vernoem na 'n klein stroompie in Nederland – is sowat nege kilometer lank, en sy oewers het ryk alluviale grond gebied wat ideaal was vir bewerking in die andersins droë en rotsagtige Kaapse Skiereiland. Die keuse van hierdie plek was doelbewus: dit het vars water vir besproeiing verskaf, was naby genoeg aan die fort vir beskerming, en tog ver genoeg van die maatskappy se eie tuine om direkte mededinging te vermy. Die rivier se loop sny deur gebiede wat later as Bishopscourt, Newlands, Rondebosch, Rosebank, Mowbray en Observatory bekend sou word. Die laer dele was kaal en rotsagtig met min plantegroei, terwyl die boonste dele baat gevind het by die afloopwater van die berg.

Ligging en Uitleg van die Nedersettings

Die grond is in twee afsonderlike nedersettings verdeel om verskillende boerderyfokusse en samestellings van groepe te akkommodeer. Die eerste, bekend as Harman's Kolonie of Groene Veld, het aan die oostelike oewer van die Liesbeek gelê – sowat vyftien kilometer van die Fort de Goede Hoop af, alhoewel sommige tydgenootlike verslae praat van aanvanklike persele nader aan drie myl (ongeveer vyf kilometer), met latere uitbreidings wat verder die vlaktes agter Tafelberg in gestrek het, tot byna negentien kilometer vir die verkenningsmerke wat op 19–20 Februarie 1657 gemaak is. Dié ligging het dit regoor die maatskappy se graanvelde by Groote Schuur geplaas en langs natuurlike grense soos die rivier self, wat as skeidingslyn gedien het. Die terrein het sagte, glooiende valleie gehad wat ideaal was vir koringbou, terwyl die rivier 'n natuurlike versperring teen moontlike invalle van inheemse groepe gevorm het en die vervoer van goedere vergemaklik het – óf met klein bootjies óf oor landroetes.

In teenstelling hiermee het Steven se Kolonie, ook bekend as Hollandsche Tuin, aan die westelike oewer van die Liesbeek gelê – nader aan die fort by Rondebosch, sowat drie tot vyf kilometer daarvandaan. Dit het beter toesig en vinniger reaksie op dreigemente moontlik gemaak. Die uitleg het persele ingesluit wat langs die rivieroewer gestrek het, met maklike toegang tot die maatskappy se boorde en vestings in die omgewing. Die algehele patroon was 'n lintvormige nedersetting wat die rivieroewers gevolg het, met erwe wat loodreg op die water gerig was om besproeiing te optimaliseer. Die twee kolonies was baie naby aan mekaar, geskei deur slegs die breedte van die Liesbeek – gewoonlik twintig tot dertig meter in die middelste dele – sodat die setlaars mekaar maklik kon bystaan. Vanaf die fort in Tafelbaai het die roete na dié gronde langs gevestigde paaie aan die voet van Tafelberg geloop: omtrent vyf kilometer tot by Rondebosch en nog 'n tien kilometer verder na die meer afgeleë dele van Groene Veld. Historiese kaarte uit daardie tyd, soos dié wat in Nederlandse argiewe bewaar word, toon hierdie rangskikking met aanduidings van die maatskappy se tuine en graanvelde, klein vrye boerderye, grensheinings (later bekend as Van Riebeeck se Heg) en militêre buiteposte soos Duynhoop en Coornhoop, wat opgerig is om die grense te bewaak.

Aansoek- en Keuringsproses

Die proses waardeur dié vryburgers hul grond gekry het, was 'n formele aansoekstelsel wat die VOC se versigtige benadering tot die oordrag van verantwoordelikheid weerspieël het. Slegs kandidate uit die maatskappy se eie geledere – meestal Nederlandse en Duitse Protestante met seevaart- of militêre agtergrond – kon aansoek doen om vrystelling by die Kaapse Raad. Teen September 1657 was daar reeds twintig aansoeke, maar slegs die betroubaarstes is goedgekeur. Die keuringskriteria het onder meer gekyk na bewese landbouvernuf, huwelikstatus (al nege van die eerste ontvangers was getroud, om familiebande en blywendheid te verseker) en 'n belofte om minstens twintig jaar aan die Kaap te bly. Die keuse het sterk geval op mense wat nie maklik die nedersetting sou verlaat nie. Van Riebeeck het die aansoekers self deurgekyk om onbetroubare of konfliksoekende persone uit te sluit, veral dié wat moeilikheid met die inheemse bevolking kon veroorsaak. Die eerste groep, onder leiding van Harman Remajenne, het mans met verskillende vaardighede ingesluit: Jan Maartensz de Wacht, 'n seeman van Vreeland; Jan van Passel, 'n soldaat van Geel; Warnar Cornelissen, 'n bootman van Nunspeet; en Roelof Janssen, 'n soldaat van Dalen. Die tweede groep, aangevoer deur Steven Jansz Botma, 'n matroos van Wageningen, het bestaan uit Hendrik Elbrechts, 'n kadet van Ossenbrugge; Otto Janssen, 'n soldaat van Vreede; en Jacob Cornelissen, 'n soldaat van Rosendaal.

Aansoekers moes persoonlik voor die owerhede verskyn, waar hulle vrybriewe ontvang het wat hul nuwe status duidelik uiteengesit het. By die toekenning van grond is hulle aanvanklik toegelaat om persele te kies “so lank en breed as wat hulle wou”, maar dit is gou gestandaardiseer tot ongeveer dertien tot vyftien morg (sowat elf tot elf-en-’n-half hektaar) per persoon. Só is oormatige uitbreiding voorkom en verseker dat die plaas hanteerbaar bly. ’n Morgen – die tradisionele Nederlandse grondmaat wat gelykstaan aan omtrent 0,85 hektaar – is as voldoende beskou vir ’n gesin se boerderybehoeftes. Die grond is in ewige vrye eigendom toegeken, wat beteken het dat dit erfbaar was en nie weer aan die maatskappy sou terugval nie. Daar was egter aanvanklike vrystellings en aanhoudende verpligtings waaraan voldoen moes word.

Rolle en Beroepe van die Vryburgers

Die vroeë vryburgers was meestal laer-range offisiere met gesinne, wat geld in plaas van rantsoene getrek het en 'n deel van hul kos uit hul eie tuine kon kry. Hulle kon ook hul groente aan die Kompanjie en aan verbyvarende skepe verkoop om 'n inkomste te verdien. Daar was volop geleenthede om 'n suksesvolle ondernemer te word, en baie bekwame Europeërs het aansoek gedoen om vryburgerstatus. Die VOC het 'n graanmeule gebou wat eers met perde aangedryf is, maar kort daarna is besluit om eerder die rivierwater as dryfkrag te gebruik. Die tender vir die bou van die nuwe meule is aan die vryburger Wouter Mostert toegeken. Toe dit in werking was, het hy die bestuur daarvan oorgeneem en 'n deel van die maalfooie as inkomste ontvang.

Van die mans wat grond ontvang het, het hulself as boere gevestig, terwyl ander eerder as plaaswerkers in diens van die boere getree het. Leendert Cornelissen, ’n skeepstimmerman, het ’n strook bos aan die voet van die berg gekry. Sy doel was om hout te kap en te verkoop – die raad het pryse vasgestel vir alle soorte hout. Elbert Dirksen en Hendrik van Surwerden het weer as kleermakers ’n bestaan gemaak. Die meeste het hul vrybriewe gekry juis omdat hulle oor nuttige vaardighede beskik het, soos Christian Janssen en Peter Cornelissen, wat in die Kompanjie se diens as ervare jagters opgetree het. Baie vryburgers het ooreenkomste met die VOC onderhandel wat vir beide die Kompanjie en die burger voordelig was. Byvoorbeeld, dr. Jan Vetteman, die chirurg van die fort, het ’n monopolie op die uitoefening van sy beroep beding.

Die vryburgers het uit hul eie geledere persone voorgestel wat as verteenwoordigers by die Raadsvergaderings aan die Kaap kon dien. Die eerste burgerraadslid (Nederlandse titel: burgherraden), Steven Jansz, is in 1657 deur Rijcklof van Goens aangewys. Die volgende jaar is hy vergesel deur sy kollega Hendrik Boom, wat saam met hom as burgherrade in die Raad gedien het.

Ekonomiese Voorwaardes en Beperkings

Die ooreenkoms het ’n balans getref tussen selfstandigheid en die VOC se beheer, wat tipies was van die koloniale ekonomiese model. Elke vryburger het vir twaalf jaar belastingvrystelling gekry, daarna sou matige heffings geld – gewoonlik ’n tiende van die oes of vee. Gereedskap, saad en aanvanklike vee is op krediet uit die Kompanjie se voorrade verskaf, en moes terugbetaal word deur aftrekkings uit die oes wat aan die VOC verkoop is. Pryse is vasgestel: die Kompanjie het belowe om osse of koeie teen vyf-en-twintig gulden elk en skape teen drie gulden te koop. As betaling vir weiregte op gemeenskaplike grond het die VOC ook ’n tiende van alle geteelde diere geëis. Daar was streng reëls vir verkope: vryburgers kon eers aan verbyvarende skepe verkoop ná ’n driedaagse voorrangtydperk vir die Kompanjie, sodat die fort se voorraad altyd eerste kom. Onafhanklike veehandel met die Khoikhoi is verbied om mededinging te voorkom – alle sulke ruilhandel moes deur die VOC loop teen vasgestelde tariewe. Burgers kon slegs met Kompanjie-verskafte goedere soos koper en tabak ruil. Oormatige tabakverbouing is beperk om voorkeur aan graan te gee, en enige handel wat die VOC se monopolie op speserye of ander Oosterse goedere aangetas het, was streng verbode.

Die voorwaardes wat aan hul status verbonde was, is sorgvuldig opgestel om persoonlike aansporings en die Kompanjie se belange in balans te hou. Elke vryburger het sowat 13,5 morg (ongeveer 11 hektaar) vrugbare grond in volle eiendom ontvang, belastingvry vir twaalf jaar – daarna sou ’n redelike heffing geld. Landbougereedskap, saad en vee is op krediet uit die Kompanjie se voorraadmagasyne verskaf en moes deur die opbrings terugbetaal word. Die verkoop van groente en vee was aan streng reëls gebonde: vryburgers kon eers aan verbyvarende skepe verkoop ná drie dae se aankoms, en alle veehandel met inheemse groepe is verbied om mededinging met die Kompanjie te voorkom. In ruil daarvoor het die Kompanjie gewaarborgde aankope teen vasgestelde pryse belowe – 25 gulden vir ’n os of koei en 3 gulden vir ’n skaap – terwyl hulle ook een-tiende van die geteelde vee as betaling vir weiregte geëis het. Vryburgers moes verplig twintig jaar aan die Kaap bly, ’n eed van getrouheid aflê aan die State-Generaal, die Prins van Oranje en die VOC, en aan militêre diens deelneem – insluitend die bewaking van buiteposte soos Duynhoop en Coornhoop. Hulle is verder verbied om oormatig tabak te verbou of private handel te dryf wat die Kompanjie se monopolie op speserye en ander Oosterse goedere kon benadeel.