1688: Die Vervolging en Aankoms van die Franse Hugenote

Die Vervolging van die Franse Hugenote in Frankryk

Die vervolging van die Franse Hugenote – Protestante wat die Gereformeerde leer van Johannes Calvyn gevolg het – was een van die hewigste voorbeelde van godsdienstige onverdraagsaamheid in die vroeë moderne Europese geskiedenis. Dit het in die middel van die 16de eeu begin, tydens die Franse Godsdienstige Oorloë (1562–1598). Ten spyte daarvan dat die Hugenote ’n beduidende minderheid gevorm het – teen die laat 16de eeu na raming 7 tot 10% van Frankryk se bevolking – het hulle aanhoudende geweld en diskriminasie ondervind. Hulle was veral gekonsentreer in stede en in die suidelike streke soos Languedoc, Dauphiné en Provence. Baie was bekwame ambagsmanne, handelaars, boere en professionele mense. Hulle het ’n welvarende middelklas gevorm wat buiteproportioneel groot bygedra het tot Frankryk se ekonomie.

Die keerpunt het gekom met die Edik van Nantes, wat koning Hendrik IV op 13 April 1598 onderteken het. Hendrik, wat self vroeër ’n Hugenoot was en tot die Katolisisme oorgeskakel het om die troon te beveilig, het dié edik uitgevaardig om ’n einde te maak aan dekades lange burgeroorloë wat die koninkryk verwoes het. Dit het aan die Hugenote aansienlike regte toegestaan: vryheid van godsdiens in aangewese gebiede, toegang tot openbare ampte, burgerlike gelykheid en militêre vestings vir beskerming. Alhoewel Katolisisme die staatsgodsdiens gebly het, het die edik burgerlike eenheid bevorder en is dit as ’n “fundamentele en onherroeplike wet” geregistreer. Bykomende briewe het subsidies vir Protestantse predikante en garnisoene verseker. Vir byna ’n eeu het dit betreklike vrede gehandhaaf, al het Katolieke geestelikes en hardliners dit nooit ten volle aanvaar nie en Protestantisme as ketterij beskou.

Onder Lodewyk XIII (regeer 1610–1643) en sy minister kardinaal Richelieu het die druk toegeneem. Die Vrede van Alès in 1629, ná Hugenote-opstande, het Protestante van hul militêre en politieke voorregte gestroop, maar godsdiensvryheid behou. Kerke is in sommige gebiede afgebreek, en bekering is met aansporings aangemoedig. Lodewyk XIV (regeer 1643–1715), die “Sonkoning”, het ’n gesentraliseerde absolutistiese monargie geërf en gestreef na volkome godsdienstige eenvormigheid om koninklike gesag te versterk. Beïnvloed deur vroom Katolieke raadgewers en sy biegsvader Père La Chaise, het hy die Hugenote se bestaan gesien as ’n uitdaging vir “een koning, een wet, een geloof”.

Die vervolging het stadig maar seker toegeneem. Vanaf die 1660's het wetlike beperkings die Edik van Nantes geleidelik uitgekalf: Protestantse skole en hospitale is gesluit, gemengde huwelike ongeldig verklaar, en kinders vanaf sewe jaar kon die Protestantisme verzaak en uit hul ouers se sorg verwyder word. Bekering van Katolisisme na Protestantisme is verbied, en Hugenote se toegang tot beroepe is beperk. Teen 1681 het Lodewyk XIV die druk verder opgeskerp met die berugte dragonnades. Die naam kom van die dragonders (berede infanterie) wat gebruik is: ongedissiplineerde soldate is in Hugenote-huise inge kwartier, met vrye teuels om te roof, eiendom te verniel en gesinne te terroriseer. Dit het in Poitou begin onder die intendant René de Marillac en vinnig versprei na streke soos Béarn, Languedoc en Dauphiné. Die soldate is onbepaald lank gehou totdat ’n bekeringssertifikaat uitgereik is – dikwels ná geweld, verkragting en marteling. Hele dorpe het massaal bekeer om totale ondergang te vermy. Skattings dui daarop dat tussen 300 000 en 400 000 mense onder dwang die Protestantisme verzaak het, en in ruil daarvoor finansiële belonings en belastingvrystellings ontvang het.

Ten spyte van dié “suksesse” het weerstand aangehou. Lodewyk XIV, wat ingelig is dat die Protestantisme byna uitgewis is, het op 18 Oktober 1685 die Edik van Nantes herroep deur die Edik van Fontainebleau, wat hy in sy paleis onderteken het. Hierdie nuwe edik het die oue as oorbodig verklaar weens die massale bekerings en het Protestantisme heeltemal verbied. Die belangrikste bepalings was: die afbreek van die oorblywende Hugenote-kerke (temples), die sluiting van hul skole, die ballingskap van predikante binne 15 dae (tensy hulle bekeer), die verbod op private godsdiensoefening, verpligte Katolieke opvoeding vir kinders, en ’n verbod op emigrasie vir gewone Hugenote – strafbaar met galeislaafskap of die dood. Predikante wat bekeer het, het pensioene ontvang; dié wat geweier het, kon tereggestel word.

Die herroeping het ’n massale uittocht ontketen, bekend as die Refuge. Ten spyte van grenswagte en swaar strawwe het tussen 200 000 en 300 000 Hugenote oor dekades heen onwettig gevlug – dikwels oor gevaarlike bergpasse of per see. Hulle het hul eiendom verloor (dit is gekonfiskeer of goedkoop verkoop) en het die risiko van inhegtenisneming geloop. Hul bestemmings was onder meer die Nederlandse Republiek, Engeland, Brandenburg-Pruise, Switserland, Genève, en selfs Noord-Amerika en die Kaapkolonie. Frankryk het ’n groot “breindrain” gely: bekwame werkers in syweefkuns, horlosiemakery, glasblaas en wynbou het geëmigreer en die ekonomieë van mededingers versterk – byvoorbeeld die Pruise sybedryf of die Engelse vervaardiging.

Die nalatenskap van die vervolging was diepgaande: dit het Frankryk ekonomies en demografies verzwak, terwyl Hugenote-kennis en vaardighede oor die hele Protestantse Europa versprei het. Eers in 1787, met die Edik van Versailles onder Lodewyk XVI, is beperkte regte herstel, wat die weg gebaan het vir volle emancipasie tydens die Franse Rewolusie. Die dragonnades en herroeping bly simbole van staatsgesponsorde godsdienstige terreur, en onderstreep die gevare van absolutisme en onverdraagsaamheid.

Aankoms, en Bydraes tot Landbou en Wynbou

Die eerste Franse Hugenoot wat hom aan die Kaap gevestig het, was François Villion (later Viljoen), ’n wa-maker wat in 1671 alleen aangekom het. Die georganiseerde groepsmigrasie het egter eers baie later begin, ná die herroeping van die Edik van Nantes in 1685. Die Nederlandse Oos-Indiese Kompanjie (VOC) het doelgerig bekwame Protestantse vlugtelinge gewerf, en die grootste toeloop het tussen 1688 en 1700 plaasgevind. Altesaam sowat 180 tot 200 Hugenote het in daardie tydperk hier aangekom.

Die grootste enkele groep het op 13 April 1688 aangekom aan boord van skepe soos die Voorschoten, Borssenburg en Oosterland. Hulle het families uit wynstreke soos Provence, Champagne, Languedoc en die Loire-vallei saamgebring. Verdere aankomste het gevolg met vaartuie soos die Berg China (Augustus 1688) en die Zuid-Beveland (Augustus 1689), wat ook die eerste Franse predikant, Pierre Simond, na die Kaap gebring het.

By hul aankoms het goewerneur Simon van der Stel vrugbare grond in die Bergriviervallei aan hulle toegeken om vinnige landbou-ontwikkeling en vermenging met die bestaande bevolking te bevorder. Plase van omtrent 60 morg (sowat 51 hektaar) is as ewige vrye eigendom uitgereik in gebiede wat later as Drakenstein (Paarl), Franschhoek (“Franse Hoek”), Stellenbosch en Wagenmakersvallei (Wellington) bekend geword het. Om integrasie aan te moedig, is die Hugenote se erwe tussen dié van die Nederlandse setlaars ingevoeg, en baie plase is vernoem na hul Franse tuisplekke – Champagne, Bourgogne, Provence, La Rochelle en Cabrière.

Hul bydrae tot die boerdery was onmiddellik en verstrekkend. Met kennis uit Frankryk se beste wynstreke het die Hugenote die wynbou drasties verbeter – voorheen het die Nederlandse pogings sedert Jan van Riebeeck se eerste aanplantings in 1655 slegs swak gehalte wyn opgelewer. Hulle het beter druifsoorte ingebring (veral Chenin Blanc/Steen en Semillon/Groendruif) en gevorderde tegnieke toegepas in snoei, opbind, grondversorging en gisting. Die aantal wingerdstokke het vinnig gegroei van ’n paar honderd tot meer as 1,5 miljoen teen 1700, wat die vervaardiging van uitvoergehalte wyne moontlik gemaak het.

Bekende plase wat deur Hugenote gestig is, sluit in La Motte, Haute Cabrière, Boschendal, La Bri, L’Ormarins en Picardie – baie dra vandag nog hul oorspronklike Franse name. Behalwe vir wynbou het hulle ook koringopbrings aansienlik verhoog, vrugteboorde uitgebrei, veeteelt verbeter en noodsaaklike ambagte soos kuipery en wa-makery ontwikkel. Met hul ywer en gespesialiseerde kennis het die Hugenote die Kaap omskep van ’n sukkelende verversingspos na ’n produktiewe landboukolonie. Hulle het daarmee die blywende fondamente gelê vir Suid-Afrika se wêreldklas wynbedryf.

Vinnige Assimilasie en die Blywende Boere-Erfenis

Ten spyte van hul aanvanklike kulturele eiesoortigheid – Franse name, die gebruik van Frans tuis en in vroeë kerkregisters – het die Hugenote vinnig in die Kaapse Europese gemeenskap opgegaan. Die gedeelde Calvinistiese geloof het eenheid met die Nederlandse setlaars vergemaklik, terwyl die VOC se beleid die proses versnel het: vanaf 1701 was Nederlands verpligtend in skole en amptelike kerkdienste, en huwelike tussen die groepe was reeds in die eerste geslag algemeen. Teen die middel van die 18de eeu het Frans as gemeenskapstaal verdwyn en heeltemal in die ontwikkelende Kaap-Hollandse dialek – wat later Afrikaans sou word – opgeneem. Tog was die genetiese en kulturele invloed diepgaande: al was die Hugenote slegs 15–20% van die setlaarbevolking teen 1700, het hul nageslag na raming 20–30% tot die latere Afrikaner-/Boere-afkoms bygedra. Dit was moontlik deur hoër geboortesyfers en die neiging om binne die eie groep te trou. Vanne soos De Villiers, Du Toit, Joubert, Le Roux, Malan en Retief is vandag nog volop onder Afrikaners. Hul klem op opvoeding, familie en standvastigheid het die grenswaardes gevorm. Dié Franse bydrae het die oorwegend Nederlands-Duitse basis verryk en gehelp om ’n taai, aanpasbare volk te smee wat goed toegerus was vir Afrika se uitdagings – die Boere – wat in die 18de eeu as trekboere binneland toe versprei het en die gemengde tradisies saam met hulle geneem het.

.